Historia, strona 6

Pałac dębliński przeszedł tak wiele zmian w swojej budowie i architekturze nie tylko podyktowane kaprysem czy przychodzącą modą ale i jego zniszczeniami i pożarami. Z zamierzchłej historii dziejów jak powstawał w pierwszej połowie XVIII wieku a teraźniejszym dzieli ogromna przepaść jego wartości architektonicznej oraz otaczającego go parku o którym ciut później. Za właściciela hrabiego  Józefa Wandalina z Wielkich Kończyc Mniszech zatwierdzono plan budynków pałacowych w stylu barokowym. 

Sam Józef Wandalin należał do bogatszych magnatów Rzeczypospolitej , posiadał dobra na Rusi, na Sandomierszczyżnie, Podlasiu, Grodzieńszczyźnie oraz starostwa sanockie,jaworowskie,rohańskie,gołębskie. Przekazał niemałą sumę na zbudowanie m.in. pałacu w Dęblinie. Był wybitnie wykształconym człowiekiem, obytym i oczytanym. Posiadał wielki księgozbiór , który od 1854 roku w zbiorach Ossolineum.

 Jako pierwszy w Rzeczypospolitej wprowadził na przyjęciach francuski obyczaj podawania noża i widelca dla każdego gościa. Palny pałacu najprawdopodobniej opracował Antoni względnie jego syn Jakub Fontana ( architekci króla Augusta II) Po śmierci Wandalina pracę budowniczą kontynuował jego syn Jan Karol Mniszech a po nim jego syn Michał Jerzy. 

To on sprowadził do Dęblina nadwornego architekta Poniatowskiego Dominika Merliniego. Wpłynęło to na całkowitą  zmianę  szaty zewnętrznej . Pałac się przeobraził nie do poznania. Tyl klasycystyczny pałacu zagościł od teraz. Dodatkowo pałac otrzymał rzeźby , bramy stylowe i dwie okrągłe niby baszty budynkami. Przy tej zmianie gruntownej także wygląd na zewnątrz uległ zmiennie. 

Powstał piękny park krajobrazowy – europejski. W 1779 roku ogród przy dęblińskim pałacu zaprojektował sam  Jan Chrystian Schuch. W środku parku znajdował się nieregularny staw w wysepką. Na której wybudowano około 1780 roku wg projekty Merliniego pawilon-mauzoleum w stylu grobowca Cecylii Metelii w Rzymie zwanym "świątynią wspomnień”. W ostatniej ćwierci XVIII wieku wybudowano pawilon ogrodowy klasycystyczny. 

Ciekawostką jest to ,że pierwszy piorunochron w kraju był zamontowany przez ks. Jowina Bończa Bystrzyckiego ( proboszcza Stężycy) na omawianym pałacu. Pod koniec XVIII wieku Dionizy Mikler Irlandczyk ( planista ogrodowy) przekształcił urządzanie ogrodu na nowe założenia krajobrazowe. 

Piękno pałacowe zakończyło się z dobą przejęcia pałacu przez Iwana Paskiewicza. Pałac został gruntownie przebudowany i strasznie stylistycznie zeszpecony. Zniekształcono park, pobudował nowe oficyny szpecące krajobraz. Do pałacu dobudowano wielką salę balową i teatralną. Zniszczyło to co cenny architektoniczny styl nie tylko pałacu.  W krypcie kaplicy na wyspie pochowano Paskiewicza i jego żonę a samą kaplicę przemianowano na prawosławną. Wycofujące się wojska rosyjskie w I WŚ podpaliły pałac. W 1918 roku cały zespół pałacowy przeznaczono na lokalizację Francuskiej Szkoły Pilotów. W 1922 roku ruszyła gruntowna odbudowa pałacu związana z decyzją przeniesienia do Dęblina początkowo wytwórni samolotów a później Oficerskiej Szkoły Lotnictwa i Głównej Składnicy Lotniczej. Zniszczony pałac przebudowano na kasyno oficerskie starając się nadać mu jego historyczny blask, Plan odbudowy opracował inż. arch. Antoni Dygat. Odrestaurowano także oficyny przeznaczając górę na potrzeby hotelowe. W tych latach ( 20-0tych) wzniesiono kilka willi w parku. W czasie II WŚ pałac znów został zniszczony. Odbudowano go w 1950 roku. Historię najnowszą każdy już zna pewnie.

 Wielka szkoda ,że nie zachowała się ogrodowa kaplica, oranżeria, mosty i schody, bramy stylowe lecz mimo tego park trzyma swoje piękno.

Zdjęcia własne. Na podstawie K.Kurzyp – Szkice z dziejów miejscowości i okolicy.

Pani Teresa spojrzała na mnie wymownie. Tam na Budzyniu chowali ludzi w czasie wojny- tak jej mama mówiła i „starzy” ze wsi. A tu to mówili ,że to cmentarz epidemiczny. Może chowali tam tych ok 1600 ludzi co morowe powietrze zabiło w Bobrownikach w XVIII wieku ? nie wiadomo. Na mapach z XVIII wieku nie ma wzmiankowanego i lokowanego tam cmentarza. Pojawia się na mapach z 1908 roku. Można zatem przyjąć, że powstał między XIX a XX wiekiem. Choć może się mylę.

Poranek dzisiejszy po wczorajszych wojażach delegacyjnych już mnie uspokoił. Słońce z wolna wstaje odsłaniając piękny pejzaż Puław i okolicznych terenów w drodze do Dęblina – do pracy.. Podjąłem myśl, że w końcu jestem gotowy odwiedzić to miejsce. Stary cmentarz jak mówią na niego w Bobrownikach. I niech tak zostanie.

Czasu niewiele mam a droga z Gołębia to mówiąc łagodnie miejscami tor przeszkód i odcinki specjalne dla zawieszenia auta. Mijał łąki bonowskie, mój ukochany Wieprz lekko parujący z rana. Most, kościół w Bobrownikach, apteka i Nepomucen. Pomyśleć, że przy kościele w murach jego obronnych były wieże obronne , została ta z dzwonnicą. Mury kościelne pobielone ,ale pamiętają burzliwą historię tych miejsc. W stronę Podwierzbia ruszyłem wiedząc, że ciut zbaczam.

Chciałem ten renesans lubelski zwany kiedyś kazimierskim zobaczyć w blasku wchodzącego słońca. Wyglądał majestatycznie choć to nie jego front. Zawracam do Nepomucena i widzę drogę polną przy nowych domostwach, gdzie w oddali widać zieleń lasów i łąk. Droga polana jak to polna przy polach ornych i łąkach z drugiej strony. Na wprost las. Nawet latarnie są , kończąc się na ostatnim domostwie. Piękny ranek, ale czuję niepokój wiedząc, gdzie jadę. Dojeżdżam na miejsce. Wycięte w lasku sosnowym. Widać zabudowania byłego miasta Bobrownik. Po lewej zabudowania za laskiem , droga polna wije się dalej i rozgałęzia na nie znane mi kierunki. Pewnie gdzieś prowadzą – mają swój cel. Gaszę samochód. Odbija się blask słońca wychodzący ponad zagajnika o srebrny lakier samochodu. Cisza w sercu. Ptactwo kwili, kłębi się w koronach sosen , wisi nad polami bobrownickimi. Za plecami mam cmentarz. Czuję jego obecność. Nie pamiętam bym miał takie uczucie przejęcia , że ściska w gardle i nogi wolno się toczą jakby nie chciały zbyt szybko wejść do nekropolii. Czarna furtka stalowa, odbezpieczam skobel i wchodzę na teren uświęcony. Kaszkiet z głowy, krótka modlitwa na tej ziemi , ziemi uświęconej.

Przeglądałem zdjęcia z 2011 roku z Internetu to trochę się zmieniło. Stoi przykuwający uwagę głaz narzutowy z poświęceniem dla naszych żołnierzy z symbolem Polska Walcząca tuż przy mogile żołnierza 15 pp „Wilków” podporucznika Feliksa Tymoszczuka. A płytka stalowa z opisem Eugeniusz Radoń leży już pod krzyżem stalowym a na nim są zamieszczone na mosiężnych płytkach informacje o żołnierzach.

Jest i mogiła 5 mieszkańców wsi Bobrowniki zamordowanych w 1945 roku. Opiekunem jest SP w Niwie Babickiej. W 2011 roku jeszcze był skromny biały krzyż i stara płyta nagrobna z 4 filarami. Dziś to już nowoczesna płyta nagrobna.

Krzyże często bezimienne potęgują narastającego we mnie smutku i przeświadczenie że wiele tych śmierci było niepotrzebnych i pożoga wojny zabrała je z ziemskiego padołu. Miejsca pamięci narodowej przeplatają się z miejscem pochówku mieszkańców. Leżą razem w zgodzie i milczeniu. Wiele pomników i krzyży już nie mają tablic informacyjnych. Na niektórych pada data 1919. Przechodzą mnie emocje z tego miejsca. Bardzo mocno czuję jego aurę. Nie boję się ale czuję podświadomie tą przytłaczającą żałość, smutek ,śmierć. Myślę, że tak oddalony od byłego miasta jest ten cmentarz to może chowano też ludzi chorych tu by nie przynosić zarazy do miasta. Czuję mimo ciepłych promieni słońca chłód tego miejsca. Po raz pierwszy. Przeszywający chłód. Uczucia które nie miałem na żadnym cmentarzu. Uczucie niepokoju mnie ogarnęło i to narastające i potęgujące. Na pewno to miejsce nie chowa pod całunem uświęconej ziemi tylko te widoczne groby. Tak czuję …Zegarek nie okłamuje, czas na mnie. Ostatnie spojrzenie, modlitwa za dusze tu cierpiące może ?. i ta cisza tylko przeplatana niekiedy świergotem ptaków i budzącym się byłym miastem Bobrowniki do życia.

Modrzyce, Młynków, Młynki - Dęblin.

Tereny przywiślane są cały czas narażone na działanie rzeki. Często to były te tragiczne , gdzie żywioł zabierał i dobytek i życie. Pochłaniał całe domostwa , całe wsie czy nawet miasta. Z drugiej strony Wisła cały czas żyje w stanie dzikim i często daje o sobie znać. Z drugiej strony dawała ogromne możliwości rozwoju i nagłą majętność mieszkańców czy to włościan czy mieszczan. Zmiany jej koryta odnotowane są i w XVI i XVII wieku ,lecz dla pobliskiej Stężycy połowa XVIII była gwoździem do trumny tego jakże dobrze prosperującego wiślanego Miasta.

Dziś wydaje się ,że płynie leniwie i ospale. Płytka  idealna dla sportów wodnych a nie żeglugi nie mówiąc o tej handlowej. Ta senność i błogość dzisiejszej Wisła wyzwoliła u mnie potrzebę odwiedzenia jej w Dęblinie. Modrzyce i Młynków oraz Młynki/ 

Historycznie królewska wieś Modrzyce  jest stara- bo z XV wieku. Powstała ona terenie lasu modrzewiowego. 27.VII.1440 roku nadana została przez króla Władysława zwanego Warneńczykiem właścicielowi Dęblina Grotowi z Janowic (Odrowąż), kasztelanowi małogojskiemu. W XVI wieku posiadała areału około 285 morgów ( morga ok-0,56 ha). W 1799 roku należała do klucza dęblińskiego i posiadała 7 włościan zwolnionych od obowiązku pańszczyzny ( płacili czynsz do dworu) 40 włościan pańszczyźnianych. Był także i kowal i kilku przewoźników. Istniała wtenczas  żupa solna co znacznie  podnosiło rangę tej miejscowości. Tu pewnie stały wieże i warzelnie soli. Do niej spławiano tzw rum solny z Wieliczki i Bochni. W latach 30 -tych XIX wieku po nabyciu 4 morgów od księżnej Pauliny Jabłonowskiej przystąpiono do budowy Magazynu Solnego. W tym samym  wieku (1840 r)  przechodzi na własność namiestnika generała feldmarszałka Iwana Hrabi Paskiewicza – opublikowano to w  tomie 43 Dziennika Praw Królewa Polskiego. Spis Ogilby ( 1840/41 r przed zniesieniem pańszczyzny)  mówił, że wieś Modrzyce posiadała 601 morgów a także odwiedzony przeze mnie Młynków 19 morgów. Wieś Modrzycie miała dużą ulicę o powierzchni 22 morgów , zamieszkiwało ją 36 włościan, a średni areał na włościan to 16 morgów. Zaś Młynków był pustym placem przy Wiśle. W 1844 roku zajęto pod obszar Twierdzy Dęblin grunty wsi Modrzyce oraz niektóre grunty wsi Dęblin. Mieszkańców Modrzyc przesiedlono do utworzonej w 1844 roku wsi Rycice, powstałej na gruntach donacji Paskiewicza. Dalsza historia tego miejsca to już historia Twierdzy Dęblin. W teraźniejszym Dęblinie pozostała nazwa ulicy Modrzycka zaś Młynków jako dzielnica.

Dzisiaj odwiedziłem i Młynków i Młynki. Bajeczna sceneria wiślanego świtu wśród lasu na Młynkach była przeżyciem bajecznym. Kierując się wzdłuż łachy przy domostwach odnosiłem wrażenie ,że tu czas się zatrzymał. Mocno tonował ten stan praktyczny brak już zabudowań drewnianych tylko nowe często luksusowe domy świadczą o nastaniu nowych czasów. Pozostawiam łachę i Młynki za sobą – wracam na Młynków by tu zaciągnąć się wiślanym porannym powietrzem. By tu usłyszeć skrzekot mew i innego wiślanego ptactwa. Tu już placu nie ma pustego jak 200 lat temu. Tu piękna architektura drewniana ma się bardzo dobrze. Sielsko i spokojnie jest na tej dzielnicy. Ścieżki rowerowe wałem i te dla pieszych zachęcają na aktywny wypoczynek. Schodzę w dół do Wisły. Tu dopiero uderza mnie ta cudowność wiślanego świata. Łodzie wyciągnięte na brzeg i zabezpieczone linami przed odpływem. Ogromne wierzby i ten bezkres rzeki z jej odnogą. Teraz taka płytka i mało spławna. Aż trudno uwierzyć, żer tędy pływały statki wywożące setki łaszt zboża ( łaszta - około 3000- 3800 litrów) i przywozu śledzi. Zupełnie z boku bliska Modrzyc - Stężyca ( byłe miasto królewskie – 2 razy lokowane) była jednym z najważniejszym w wieku XVI i XVII portów śródlądowych i jednym z najważniejszych graczy w obrocie zbożem i śledziami. 

Jedyne co łamie ten piękny obraz poranka przy Wiśle to śmiecie. Głównie puszki i butelki po złocistym napoju ale i mocniejszym oktanie. Są wszędzie. Jakoś nie przekonany jestem do końca ,ze to wędkarze tak śmiecą bo oni ( nie wszyscy niestety) kodeks wędkarza i nie śmiecą a wręcz odwrotnie. Myłsę,że to miejscowi i ci co podróżują wałem rowerowo bądź pieszo. Ale nikogo nie oskarżam przeca , jeno głośno myślę. Ile mogłem tyle pozbierałem owego „dobrodziejstwa” w jedno miejsce. Czas na mnie. Zostawiam Wisłę, łodzie, mosty widoczne, a na tym drogowym ruch spory. Budzi się dzień, budzi się Dęblin. Czas do pracy…

Zdjęcia własne. Opis na podstawie K.Kurzyp - "Dęblin Szkice z dziejów miejscowości i okolicy"

Port rzeczny -przy byłym forcie generała Turny - Zajezierze.

Dawno tam nie bywałem. Kiedyś, jak mieszkałem w Dęblinie to bardzo często byłem bywalcem tej części Wisły - jako wędkarz. Często jechałem na port by posiedzieć nad Wisłą, wpatrywać się w Twierdzę Dęblin i rozmyślać o tym co tam było i jest.Dziś po kilku latach postanowiłem odwiedzić to miejsce - Port Rzeczny przy Zajezierzu.

Obudził mnie z porannego letargu dół w drodze bitej do portu. Matko moja już zapomniałem jaka ta droga jest kiepska. Wypalone niedawno ugory przy nasypie i w dole nasypu kolejowego już zarastają piękną zielenią traw. Most kolejowy coraz bardziej wyraźny po prawej stronie. Pojawiają się i kocie łby na drodze. Krajobraz poranny potęguje obecność starodrzewia które pewnie dobrze pamięta czasy carskie. Mijam dwa samochody - no takkkk - to pewnie wędkarze a nie jak ja- już nie wędkarz lecz ciekawy historii amator. Port powstał w XIX wieku jak powstawała i trwała Twierdza. Niedługo po 1847 roku, kiedy to zakończono budowę przez gen. Turny fortu Gorczakowa ( po 1918 roku Fort Turny) powstał port rzeczny śródlądowy. Twierdza nie tylko kontrolowała szlaki kolejowe, drogowe ale i ruch na Wiśle.Służył m.in. jeszcze przed pierwszą wojną światową do kotwiczenia środków pływających i wyładunku materiału wojennego.

Samochód gaszę. Piękny most kolejowy góruje nade mną. Schodzę w dół i zatrzymuję się przy porcie - teraz to ot jeziorko z niewielkim dostępem do Wisły przez kanał- rów. Dziś już brak połączenia z Wisłą, ale przy wyższym stanie wody zasila w wodę były port. Kilku wędkarzy już rozstawionych i oddają się swojemu hobby. Nie ukrywam - zatęskniłem za wędkowaniem. Oglądam z uwagą relikwie byłego portu z wieżą bądź co bądź dla mnie póki co niewiadomego pochodzenia. Będzie temat do dalszych poszukiwań. Przyroda już obudzona, pełno ziarnopłonu,żywo-zielonych traw, fioletowego kurdybanka a jaskółcze ziele zaczyna kwitnąć.

A w tym wszystkim i port i Wisła i Twierdza po drugiej stronie. Tu był pierwszy most na Wiśle łączący Fort Gorczakowa z Cytadelą. Ogrom historii, zaczynam się zatracać w myślach i tych historycznych i tych przyrodniczych, gdy nagle wybudza mnie pociąg przejeżdżający przez swego czasu - kiedyś drugi pod względem długości most na Wiśle.

Teraz między główkami są zimowiska ryb - teren wybitnie chroniony i dobrze. Wracam z niedosytem i wiedzy i krajobrazu. A przecież tuż tuż za rogiem inne historie i relikty ich bytności .... Magazyny mobilizacyjne, Fort Gorczakowa,blok, a samo Zajezierze to już odrębna przygoda historyczna. Nie jestem na nią przygotowany. Może kiedyś.

Zimno. Bardzo zimno.

Zachwalałem dwa dni temu piękną wiosnę i słońce a dziś? Śnieg lekko poprószył co wcale nie ruszyło wędkarzy na forcie Mierzwiączka, ale mnie tak - bo się wyletniłem w wiatrówce. Fort przywitał mnie chłodno i zakazami wejścia oraz okamerowaniem terenu – w końcu to teren klubu tanecznego i nocnego jak można wyczytać na jego stornie. Trochę mnie tam nie było a tu proszę młodzież z okolic wypełnia były fort i w rytmie nowoczesnej muzyki ( pewnie tak ) oddaje się zabawie i rozprężeniu. Trochę ( mocno trochę) się zdziwiłem, że tak skończył jeden z najbardziej zachowanych fortów ,ale pomyślałem od razu ,że to może i dobrze, że tętni życiem, że coś w nim się dzieje? Bo straszył i był meliną dla kloszardów czy koneserów innych odurzających środków.

Nic tu po mnie, przy tym Forcie nr 2 ,gdzie był 1000 osobowy garnizon i 24 działa broniły za carskich czasów rejon Modrzyc stacji kolejowej, tereny przy rzeczce Mierzwiączka ,Żdżary i południowo-wschodni Osiedla Irena. A sama wieś szlachecka Mierzwiączka ( Mierziączka) była już notowana w przekazach pisanych 1515 roku.

Grunt , że miała drogę do wiatraka . A były to lata 1840/41 ,gdzie Stefan Ogilba wykonał rejestr pomiarowy. Sama wieś liczyła 1022 morgów i 78 prętów i zaliczała się do największych areołowo w dobrach dęblińskich. Posiadała karczmę rządową i i kuźnię także rządową. Średnio włościan posiadał areał gospodarstwa 19 morgów ( morga to około 0,56 hektara). Wsiadam do auta, nastawiam ciepły nawiew. Zostawiam wędkarzy i klub za sobą. Ruszam dalej – ot tak bez celu- szukając ukojenia dla oka i duszy. Miasto jako piękna waza porcelanowa poklejona z odłamków jakimi są wsie wygląda podobnie. Mozaika kontrastujących ze sobą drewnianych zabudowań często już opustoszałych i te nowe , zadbane murowane często z ciekawą architekturą.

Choćby szutrowa droga Chabrowa to już nowe domy, lub odnowione – oko cieszą bo są w zgodnie z przyrodą jej otaczającą. Budynki gospodarcze z czerwonej cegły kolorują ten bury i szary ranek.

A tej cegły tu w okolicach na Twierdze na Forty i na Kolej wypalano ogromne ilości Dostarczały je cegielnie z Krasnoglin ( dwa piece hoffmanowskie), Sławczynie, Kleszczówce, Grondach, Lasoniu, Moszczance, Sierskowoli. Miliony sztuk cegieł trafiało na plac budowy. Pewnie i cześć z nich potrafiła po już nieistniejących już fortach i budynkach fortowych na domy mieszkalne, obory czy budynki gospodarcze. Choć tego pewny nie jestem. W końcu jawi mi się miejsce godne mojego postoju. Wierzby zapraszają mnie do siebie, szum Irenki i jej wolny bieg proponują wypoczynek i kontemplacje. Jakże bliski jestem celu swojej wędrówki czyli wiatraku przy Irence.

A rzeczka mimo ,że zmeliorowana raczej jest to ma swój urok, choć tylko ma 11 km to pięknie okala i otacza Dęblin nadając mu kolorytu. Wpada do Wieprza by później do Wisły i do Bałtyku. Gołębnik były na lewo a przede mną łąki i ona – rzeczka. Siadam na masce i napawam się widokiem wierzb. Kto by pomyślał ,że w Dęblinie jest takie cudowne miejsce? A jest. Zrobiło się sielsko, piesek gdzieś zaszczekał, kury gdaczą w pobliżu.

Już wiem, że to miejsce skąd mogłem jeszcze w latach trzydziestych ubiegłego wieku oglądać wiatraki w akcji a były dwa. Ten blisko miejsca gdzie jestem i pewnie stąd ulica zwie się Wiatraczną. Na późniejszych mapach już ich nie było. I tu prośba moja! Kiedy zniknęły z krajobrazu z ulicy Wiatracznej te wiatraki ? Czy już w pożodze getta i okupacji niemieckiej ich nie było ?

Mapa z 1926 roku 

Daje do myślenia, w tym miejscu szczególnie. I nie wiatrak lecz ten teren przesiąknięty ludzkim cierpieniem , głodem i śmiercią pogłębia mój stan zamyślenia. Rzeczka spokojnie płynie, jako niemy świadek tej tu historii. Zimno się potęguje i pies się mną zainteresował. Nie ryzykuję , siadam do auta.Włączam ogrzewanie, mijam byłą piekarnię na Grunwaldzkiej. Kieruję się do pracy.

Mapa z 1942 roku

Pomyśleć, że tam gdzie pracuje jeszcze tak w miarę niedawno było boisko sportowe i teren zielony – park miejski . To tam AKS, Orły „Czarni” i inni kopali piłkę w pobudowanym w 1935 boisku z prawdziwego zdarzenia. Teraz to od 60 lat teren Wojskowych Zakładów Inżynieryjnych SA a kiedyś Wojskowych Zakładów Naprawczych. Dorodne dęby które już zaczynają się na Podchorążych od strony Puław są i mają się wspaniale w Wzinż-u – zapewniam.

Zdjęcie własne.2019. Opis na podstawie K.Kurzyp "Dęblin Szkice z dziejów miejscowości i okolic", opowiadaniap. Czesława Majstereka - czarnideblin.futbolowo.pl. Dęblin.

Cmentarz carski "forteczny" Dęblin.

O cholerka ! za daleko pojechałem. Na historycznych ruinach fortu generała Prądzyńskiego zawracam. Jest "betonka" na oczyszczalnie ścieków. Skręcam by za chwilę postawić samochód. Ciut dalej na łuku, by nie przeszkadzał. Dochodzę do już zamszonej i lekko ubrudzonej tablicy informacyjnej.

A przede mną jawi się informacja z kilkoma zdjęciami :

„Cmentarz forteczny założony został w 1857 r. W latach 1857 - 1914 był miejscem pochówku oficerów, podoficerów i żołnierzy służących w twierdzy Iwangorod oraz ich rodzin. W latach 1914-1915 grzebano tu żołnierzy carskich poległych w trakcie działań wojennych I wojny światowej. Nieliczne pogrzeby miały również miejsce w latach 1921-1946. Cmentarz jest miejscem spoczynku osób wyznania prawosławnego, rzymsko - katolickiego i prawdopodobnie protestantów”

Informacja pojawia się praktycznie w każdym zapytaniu w Internecie. Może i dobrze, skondensowana, krótka, treściwa. Nie oddaje w żaden sposób emocji i duchowości, ale to przecież zapomniany cmentarz i to nie nasz. Rzut oka na okolicę. Ciepłe kwietniowe słońce prowokuje do działania. Ubrany może nie w strój właściwy cmentarzom, ale skromny i poważny – trekkingowy zaczynam nawiedzenie cmentarza. Znak krzyża , czapeczka z głowy , krótka modlitwa. To miejsce poświęcone a jemu się należy stosowny szacunek. Miejscowi mówili, że w latach 50-tych było tu jeszcze ogrodzenie. Królowały lipy już dorosłe , bzy i kaliny. Dziś jeszcze trawa bura , choć przebija się już nowa, młoda , tegoroczna. Wystrzeliwuje małymi kępkami pod nogami. Krzaki - akacji głownie bardzo utrudniają chód. Pod nogami wiją się jeżyny i chaszcze niewiadomego mi pochodzenia. Teren bardzo zapuszczony i niezadbany. Czytałem o tym, ale nie zrażony podążam dalej. Mierzę każdy krok na tej uświęconej ziemi tak zapomnianej przez teraźniejsze pokolenia. Dywan kwitnących cudownie barwinków przede mną. To jasny znak, że zaczynają się nagrobki i kazamaty.

Cerkiewka 

Barwinek jakby otaczał te groby swoją opieką i otulał tam pochowanych do wiecznego snu. Gdzieś po lewej wyrzucone siedzenia i opony od samochodu a jeszcze dalej części lodówki. Myślę, ależ się musieli postarać by taki kawałek od drogi wyrzucić śmieci. Przecież można było oddać na wysypisko choćby ale po co ! Lepiej zaśmiecić teren i co najważniejsze cmentarz , czyli miejsce uświęcone. Nie znajduję wytłumaczenia na ten akt wandalizmu, lecz to tylko początek smutnych obrazów z tego miejsca.

Płyta nagrobna

Ktoś z agencji reklamowej „Figaro” – nie robię kryptoreklamy bo tak stoi na niej opracował ją ( pewnie w konsultacji z historykami ) i był zarazem mecenasem jej powstania pisze ,że także były pochówki innych wyznań niż prawosławia. To ile tej święconej wody z religii katolickiej czy prawosławnej wchłonęła ta ziemia stając się uświęconą a tak przez te czasy sprofanowanej. Jeszcze połowie ubiegłego wieku cerkiewka miała zadaszenie a płyty nagrobne miały swoje miejsce. Dziś jest na swoich miejscach już niewiele.

Dachu na cerkiewce już nie ma , okien także. Płyty w gęstych chaszczach są porozrzucane i poprzesuwane. W pochówkach kazamatowych są poczynione podkopy- pewnie w celu grabieży. W końcu chowani tu byli ważni oficerowie w ich pełnym rynsztunku. Hieny cmentarne, kloszardzi czy w końcu ludzie zbyt ciekawi dopełnili i dopełniają i tak już opłakanego widoku grabieży i niszczenia. Gdzieś butelka po winie, wódce, zrobiona toaleta z połamanych grobów to widok , który przeraża mnie już 40 letniego człowieka.

Spokój tych dusz przez przeszło 160 lat jest zmącony i chyba nie wcześnie znów nastanie. Ściana coraz większa chaszczy odstrasza mnie do dalszej wędrówki po tym cmentarzu. Można wyczytać, że pochowanych było tu około 2000 ludzi. W samym schemacie cmentarza ustalono, że południowa część przeznaczona była na pochówki kazamatowe ( groby kazamatowe) kadry wyższej, dowódczej i ich rodzin. Cześć północna dla podoficerów i szeregowych i ich rodzin. Teraz ten układ jest nieczytelny a można by pokusić się użyć stwierdzenia, że jest zdewastowany a był nie mały bo o wymiarach 410 x 590 m. Wykonuję kilka fotografii tego co dostrzegłem. Nie szukam już ruin mauzoleum. Stoję przez cerkiewką, słyszę świergot ptaków, lekki szum wiatru. Zamykam oczy i w milczeniu odmawiam modlitwę za tych i to miejsce, czyniąc znak krzyża mając nadzieję, że stan ten co jest ulegnie zmianie.

Nadzieja pojawiła się w 2016 roku, gdzie odbyło się uroczyste przekazanie cmentarza fortecznego twierdzy Dęblin na rzecz parafii prawosławnej pw. Św. Równej Apostołom Marii Magdaleny w Puławach.

Młody 29 letni proboszcz w Puławach w dekanacie lubelskim – ks. Jarosław Szczur na łamach gazety Twój Głos mówi :

” Chcielibyśmy uporządkować teren, ogrodzić cmentarz i jeśli będą środki finansowe to odnowić część grobów. Chciałbym również postawić prawosławny i katolicki krzyż, ponieważ spoczywają tam szczątki ludzi różnych wyznań.”

Zdjęcie Lidar - widoczny zarys nekropolii

Minęło kilka lat i wielka szkoda, że niewiele lub nic nie zmieniło. Liczę , że z urząd Gminy Stężyca i parafii prawosławnej pw. Św. Równej Apostołom Marii Magdaleny uda dojść się do konsensusu.

Czy przed 2016 rokiem właściciel gruntów, gdzie jest cmentarz czynił jakieś starania by zmienić jego byt i przywrócić przynajmniej jego powagę? Tego nie wiem.

Jest teraz tu i teraz. Może jakby ogłoszono jakąś akcję sprzątania i wycinki to po troszku by się obraz tej nekropolii zmienił ? Żywię nadzieję, że tak by było.

Wychodzę z cmentarza, ostatni raz pochylam czoło nad tymi co tam spoczywają bijąc się z myślami co dalej z tym miejscem. Tak bliskim historycznie Dęblinowi a administracyjnie Stężycy byłego królewskiego miasta….

Na kilku mapach pozwoliłem zaznaczyć ową nekropolię. Zdjęcie z użyciem Lidar wykreśla nam zarys prostokąta cmentarza.

Mapa z 1908 roku.

Mapa z 1926 roku.

Opis na podstawie tablicy informacyjnej , ze strony diecezji prawosławnej . Internetowego wydania Twój Głos, oraz przegladprawoslawny.pl i geocaching.com i dostępnych informacji.

Miasto Dęblin to dla mnie ogromna historia i martyrologia. Choć miastem jest od niedawna ( 1954 roku) to łączy w sobie tyle wsi i przysiółków z historią liczącą często ponad 500 lat swojego istnienia, że jest to aglomeracja wręcz tygiel połączonych ze sobą tradycji i wydarzeń mających wpływ na siebie. Nie silę się i nie podejmuję się nawet pisania o Dęblinie ( szeroko rozumianego) bo nie jestem historykiem a dostęp na jakim podaję jakiekolwiek dane jest ograniczony. Ot kilka książek i podań ustnych. Mimo tego obraz tych terenów tak mocno w XIX wieku wojskowych jest dla mnie cały czas zagadką i wielką niewiadomą. To tu powstała Twierdza Dęblin budowana w pierwszej połowie XIX wieku i to ona miała ogromny wpływ na okoliczne miejscowości i ich późniejszy byt. Dopiero dziesiątki lat po wbiciu pierwszego szpadla pod Twierdzę rodzi się lotnictwo w Dęblinie. Mnie ta flanka mniej obchodzi choć jest kluczowa i ogrmonie ważna z punktu historii jak i kształcenia adeptów i asów przestworzy. 

Twierdza i jej forty zostały już tak w szczególe opisane, że wystarczy siegnąć po literaturę. W internecie jak to w internecie - bywa różnie z tym co piszą i czy piszę prawdę czy może narrację historyczną. Trzeba być czujny i najlepiej udać się do stowarzyszeń historcznych, czy sympatyków historii danego regionu i podpytać o to i owo. To One często wydają periodyki i książki o tej lokalnej historii. W Dęblinie to choćby Towarzystwo Przyjaciół Dęblina, ale i są w Puławach , Końskowoli, Górze Puławskiej i wielu wielu innych miejscach. Tu bedziemy mieli wiedzę rzetelną, sprawdzoną i co najważniejsze żywą. Nie da się ukryć ,że i dane o słupach i ich lokalizację pozyskałem właście od tego dęblińskiego towarzystwa. 

Dziś o słupach - wskaźnikach obmiarowania altyleryjskiego. W czasach carskich były to wskaźniki dozoru artyleryjskiego wokół fortów. Pola altyleryjskie zwane sektorami były wyznaczane właśnie przez te słupy. To dość masywna konstrukcja była widoczna z dość daleka. Wskazywała także cywilom obszar już Twierdzy , gdzie obowiązywały przepisy wojskowe.Odległość podawana była w wiorstach ( co na miarę tych czasów - około 1 km.). Do teraźniejszych czasów przetrwało ich niewiele. Były wykopywane lub zakopywane,były niszczone czy używane na użytek gospodarzy. 

Aktualnie odwiedziłem 6 z nich. Dzięki uprzejmości Pani Katarzyny Skrzypczyk kolejny, 7 pojawia się na mapie. Bardzo Pani Dziekuję za zdjęcia i lokalizację.

I i II - Borowa

Słup nr I

Słup nr II

III i IV - ulica Okrzei - Dęblin

Słup nr III - ulica Okrzei przy ulicy Cichej 

Słup nr IV - ulica Okrzei przy Michalinowskiej 

V - ulica Stara Dęblin .

 Słup na ulicy Starej - Rycice

VI - Blisko Masowa przy Wieprzu

Słup nr 6 - przy miejscowości Masów - w dolinie Wieprza.

VII Blisko cmentarza - w stronę Moszczanki

 Słup nr 7 - przy cmentarzu.

I wiem , że są inne. Będę w miarę możliwości szukać. Bardzo ciekawe jak to się na mapie rozmieści. Poza tym być moze zostały przesunięte w pracach budowlanych.

Końskowola - cmentarz ewangelicki.

Popoludniowy kwietniowy dzień w pełnym słońcu ale o dość zauważalnym wietrze zwiastował szybką wycieczkę do miejsca a w sumie miejsc zadumy i zastanawiwienia się nad życiem. Ot tak blisko Puław jest bardzo stara miejscowość - Byle Miasto - Końskowola . O jej przeszłości pewnie napisze kiedyś na grupie, dziś nawiedzilem cmentarz ewangelicki a i pewnie drugi centarz żydowski. Konskowola pięknieje z roku na rok . Teraz przebudowywują ratusz z 1775 roku. Skuli elewacje , rozebrali wieżyczkę strażacką , działają . Ciekawi mnie efekt końcowy. Nawet tam zostawiajac samochód ot przy ratuszu, czy kościoła farny czuć historię i to jakże bogatą tej miejscowości. Zabudowa , układ centrum i te już wiekowe domy w stanie rożnym ale bardzo wymowne. Mijam rynek , ruszam na Młynki ale odbijam na Sielce tuż przy kolumnowej kapliczce. Kurówka pieknie i spokojnie wije się nadając tętno i harmonię Końskowoli. Górna Niwa - witają mnie nowe zabudowana i świeżo położony asfalt .

Już blisko , w oddali już droga polna a przy prawej stronie on- cmentarz . Stawiam auto dalej tuż przy nieznanych mi w przeznaczeniu zabudowaniach. Postanowiłem dojść do cmentarza od Kurowki czyli lasem . Wiem, że gdzieś tu był założony w XVIII wieku drugi cmentarz żydowski. Dlatego z pełną estymą i szacunkiem dla tego poświęconego miejsca stawiam każdy krok. Niestety wysypisko gruzu , opon , śmieci i samochodowych siedzeń nie napawa mnie ani dumą za rodaków a wręcz jest mi wstyd . Lasek, gdzie cmentarz ewangelicki jest poryty wieloma rowami , wiosnę już ciut widać - jaskółcze ziele i bzy już się pokazują . Krocze wolno z szacunkiem dla tej poświęconej ziemi. Niewielka teraz już nekropolia jest okolona siatką drucianą z miejscami gdzie można wejść do jej środka.

Co mnie uderzyło to mimo zniszczonych grobowców, oddalonych płyt i połamanych gdzienieg

dzie krzyży teren jest zadbany. Brak krzaków zachwaszczenia , wypalone niedawno znicze są wymową tego że ludzie o to miejsce spoczynku dbają. Szkoda że nie ma nigdzie tablicy informacyjnej o tym cmentarzu jak i tym blisko żydowskim . Krótka modlitwa za tych tu złożonych. Wielu z nich ma polskie nagrobki i napisy. Kilka dosłownie niemieckich. Ogromne drzwo stoi na staży tych tam pochowanych. Bardzo wymownie. Pozostawiam Was z kilkoma zdjęciami i poniższą historią tej nektopolii. Zapaliwszy znicz udałem się w zadumie do samochodu, do domu....

Opis historii tej nektopolii ze strony Lublin.luteranie.pl

„Cmentarz w Końskowoli

Końskowola to położona niedaleko Puław wieś, której historia sięga XIV wieku. W okresie swojej świetności, pomiędzy połową XVI w. i końcem XIX w. posiadała prawa miejskie. Sprowadzenie się Czartoryskich do Puław znacząco wpłynęło na rozwój Końskowoli, w której znalazło się centrum administracyjne ich majątku. Droga pomiędzy Puławami a Końskowolą została w tym okresie wybrukowana jako pierwsza spośród dróg w całym województwie lubelskim.

Książę August Czartoryski w latach 30-tych XVIII w. sprowadzili z Saksonii do Końskowoli ok. 300 tkaczy. Zachętami do osiedlania się na tym terenie były przekazane nieodpłatnie tereny pod budowle fabryczne jak i nieoprocentowane pożyczki. W początkach XIX w. miasteczko stało się znaczącym ośrodkiem włókienniczym. Saksończycy tak bardzo przyczynili się do szybkiego rozwinięcia przemysłu, iż przepowiadano, że kiedyś Końskowola połączy się z Puławami i utworzy jedną osadę fabryczną. Społeczność ta, wyznania ewangelicko-augsburskiego, założyła w miasteczku cmentarz oraz szkołę. Wybuch powstania listopadowego spowodował stagnację w handlu i przemysł włókienniczy zaczął upadać. Chociaż wiele rodzin tkaczy opuściło Końskowolę przenosząc się głównie do Białegostoku i Łodzi, dla wciąż licznej społeczności luterańskiej utworzona została w 1842 r. filia Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Lublinie. W 1882 roku w miasteczku zamieszkiwało 138 ewangelików a do ewangelickiej szkoły uczęszczało 20 dzieci. Tkacze opuścili Końskowolę na przełomie XIX i XX w., gdy w związku z wprowadzeniem parowych maszyn tkackich definitywnie skończył się okres prosperity miejscowego, rzemieślniczego przemysłu tkackiego. Pozostałości społeczności luterańskiej zamieszkiwały Końskowolę oraz użytkowały cmentarz do wybuchu II Wojny Światowej. Dzisiaj jedyną pamiątką po ówczesnych obywatelach miejscowości wyznania luterańskiego pozostały relikty cmentarza, zdewastowanego podczas wojny. Najstarszym, zachowanym do dziś jest nagrobek Jochanny z Zipserów Gaede zm. w 1873 r. Część ze stosunkowo dobrze zachowanymi nagrobkami jest ogrodzona. Za terenem ogrodzonym znajduje się krzyż przypominający, że i tam rozciąga się teren cmentarza. Całość terenu objęta jest wpisem do rejestru zabytków.”

Żdżary – była wieś szlachecka…

Dziś każdy łamie sobie język od wymówienia nazwy tej byłej wsi szlacheckiej – Źdżary. Dziś dzielnicy Dęblina. Ustawą z dnia 25 września 1954 roku o reformie podziału administracyjnego wsi zniosła gminy, wprowadzając mniejsze od nich terytorialnie gromady. Powstałą gromadę Dęblin w którą m.in. weszły Żdzary. Już miesiąc później Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów ( 7 październik 1954) gromada Dęblin uznano za miasto z dniem 13 listopada 1954. Co ciekawe powiat Ryki powstał 2 lata później ( włączono miasto Dęblin do niego) , gdzie siedzibą powiatu była wieś Ryki. By zmienić ten stan rzeczy w 1957 roku przywrócono im status miasta.

Daje się wyczuć ten klimat byłeś wsi szlacheckiej. Przygodę z nią zacząłem i w sumie skończyłem na ulicy Środkowej, ale i zahaczyłem ulicę Kocką. To właśnie tu mieściła się ta miejscowość. Od razu urzekła mnie cudowna i dotychczas najstarsza odwiedzona przeze mnie kapliczka odnowiona ale skromna w swojej postaci z 1909 r. Murowana zwieńczona krzyżem stalowym z krucyfiksem. W części górnej wizerunek twarzy Chrystusa . Brak tablicy, jedynie inskrypcja „ Fundator M.Korda 1909 R”.

Znicze i kwiaty oraz ład i porządek sugeruje, że kapliczka jest bliska sercu parafian. Mijam siłownię na świeżym powietrzu w tle płynie rzeczka Irenka a za nią widać Osiedle Jagiellońska. Zabudowania drewniane mieszają się z murowanymi. Na krzyżowaniu z ulicą Partyzantów stoi piękna i odnowiona kapliczka murowana. Zwieńczona krzyżem murowanym z krucyfiksem. W części środkowej ornamentyka roślinna i wizerunek aniołka. Poniżej w niszy figurka Maryjna, pod nią tablica z inskrypcją : „ Fundator Gromada Żdżary 1952”. Przyozdobiona wstążkami jest znacznym wyróżnikiem tej części urbanistycznej miasta. Brzask i świt dnia potęguje klimat poznawczy i uświadamia mnie , że tyle się tu wydarzyło przez te ponad 500 lat istnienia miejscowości.

Jeszcze Kocka i szybka retrospekcja w stronę Krasnoglin ( młodej bo XIX wiecznej wsi związanej z cegłą – tą na Twierdzę ) i krzyż. Krzyż niespotykany na prywatnej posesji, obielony. Zwieńczony stalowym krzyżem ten krzyż. Krucyfiks wydaje się tak mały został umieszczony na skrzyżowaniu belek. Daszek nad nim zniszczony i jakby dodatkowo potęgował jego mękę na krzyżu. Ruszam do pracy. Jestem zadowolony i naładowany innym światem Dęblina. Bardzo pozytywnie.

Historycznie Żdżary nazywane były Zdzary, Zdzar czy Mieleszówka była wsią szlachecką. Już w spisie, akcie uposażenia kościoła w Bobrownikach figuruje w roku 1497 roku. Pewnie powstanie wsi była związana z coraz to większym osadnictwem przy Dęblinie. Bo jest wzmiankowana także w 1508 roku a przy niej w dość bliskim sąsiedztwie powstały w 1515 roku wieś szlachecka Mierzwiączka, czy Kleszczówka. Nazwa teraźniejsza pojawia się w 1595 roku. Do 1929 roku ( utworzenie parafii w Dęblinie pw św. Piusa V – sprowadzona z Łosic nieczynnego kościółka pounickiego za 150000 zł)należała do parafii w Bobrownikach. W XVI wieku areał wsi Żdżary wynosił 5 półłanków – 75 morgów. 1 morga - około 0,56 ha. W XVII wieku w 1683 roku wieś posiadała 2 i pół łana. W spisie inwentarza klucza dęblińskiego z 1799 roku ( „Inwentarz dóbr Dęblin 1799”) Żdżary należały do folwarku Dęblin i pisadały 8 właścian czynszowych i 1 7 włościan pańszczyźnianych. Włościanie czynszowi płacili czynsz do dworu i byli zwolnienie z obowiązku pańszczyzny. Przed uwłaszczeniem wieś Żdżary zgodnie z pomiarem Stafana Ogilby ( pomiar w latach 1840/41) posiadała 498 margów i 281 prętów. Z spisy Ogliby dowiadujemy się , że w XIX wieku wieś miała karczmę, w samej miejscowości żyło 21 włościan. Ciekawe są nazwy gruntów w owym czasie np. „Pole Ciemne, pastwisko Zabikowagać czy łąka w Przechodzie.

Można także przytoczyć ciekawą informację, że w owym czasie ( 1854 roku) zabrano 12 morgów i 1 7 prętów z areału wsi na rzecz ludności chrześcijańskiej osiedlającej się w Osadzie Irena.

Dziś zapewne niewielu jej mieszkańców  tej dzielnicy Dęblina pamięta historię tej wsi. Być może są i tacy co z chęcią jeszcze uzupełnią i dopowiedzą – z chęcią posłucham i zanotuję. 

Pamiętajmy ,że bliskość Getta utworzonego w drugiej połowie 1940 roku czy niemieckiego nazistowskiego obozu pracy przymusowej czynnego od sierpnia 1942 r. do lutego 1943 r. w Dęblinie przy ul. Lipowej wywarło ogromne piętno na te tereny. Ta smutna i tragiczna historia połączona z śmiercią dziesiątków tysięcy jeńców głównie radzieckich na Twierdzy i nie tylko stawia teraźniejszy  Dęblin jako miasto i miejsce martyrologii , tej bardzo okrutnej i smutnej. Całe szczęście te czasy minęły. Miasto i Żdżary dźwignęły się z kolan i co roku pięknieją.

Zdjęcia własne.2019. Opis powstał na podstawie "Dęblin Szkicez iejów iejscowości i okolicy" oraz "Bobrowniki 1488-1988".wycinki z map 1785 i 1850.

Widoczna na wprost wieża ariańska z około 1527 roku. Po prawej kowal.

Wojciechów. Pierwsze wzmianki pisane tej miejscowości były już w 1328 roku (w kronikach kościelnych pod nazwą " Woycechow"). Wieś należała do rodu Szczekockich. Idąc za Długoszem to w 1470-80 roku należała do Jana ze Szczekockich herbu Odrowąż - kasztelana lubelskiego. Następnie dobra przeszyły na jego syna - także Jana. Klucz Wojciechowski w 1481 r otrzymała córka Jana, Zofia zaślubiona wojewodzie ruskiemu - Janowi z Pilczy herbu Leliwa. To właśnie Pileccy byli fundatorami fortalicjum z murowaną wieżą mieszkalną na majdanie. Owa wieża posiadała 4 kondygnacje z obszerną klatką schodową, dużymi oknami otoczona wysokimi murami.Sami Pillecy przenieśli się w 1534 roku do Bełżyc przekazując w dzierżawę Firlejom herbu Lewart. By później Spinkom herbu Prus ( niektóre źródła podają nazwę rodu Wspinka) Ostatecznie sprzedali Stanisławowi Spince dobra Wojciechowskie. Sławę nazwy wieży jako wieży ariańskiej zawdzięczamy właśnie jemu. To on przeznaczył ją a dokładnie 3 kondygnację dla wyznawców nowej wiary na tych ziemiach - arianom -na których czele stał pastor i kaznodzieja kalwiński-Marcin Krowicki.

Piękno przyrody wojciechowskiej.

Stanisław Spinek jako zagorzały wyznawca nowej wiary zniszczył kościół w Wojciechowie i zagarnął dobra kościele. W 1599 roku wieś stała się własnością rodu Orzechowskich ( od Pawła Orzechowskiego herbu Rogala - podkomorzego chełmińskiego - kalwina). Jego syn Paweł zamieszkał w 1632 roku wybudowanym pałacu-dworze znajdującym na północ od Wieży, opuszczając ją. Od tego momentu skarb Wojciechowa - wojciechowska wieża straciła na znaczeniu. Teodor Orzechowski też początkowo klawin - przeszedł na wiarę katolicką i w dowód mocy wiary swej ufundował 1725 roku kościół drewniany stojący i służący wiernym do dziś.

Następnymi właścicielami wsi byli Morscy,Ostrowscy, Grodzcy ( pobudowali dwór który stoi służy mieszkańcom do dziś)  i Popławscy.

Pszeniczny kłos przy kościele w Wojciechowie.

Dziś kawałek piękna przyrody z Wojciechowa - 2016 rok plus wieża - ta wieża. Zdjęcia własne. Na postawie książki „Rzecz o Wojciechowie”